Seppuku

Wprowadzenie

Obrzęd rytualnego samobójstwa pojawił się w środowisku wojowników w czasach narodzin i rozwoju feudalizmu w Japonii. Z biegiem lat seppuku stało się popularne także w wyższych warstwach społecznych. Najczęstszym powodem popełniania samobójstwa była potrzeba zmazania hańby, śmierć suzerena, sprzeciw wobec niesprawiedliwości lub, w okresie Edo (1603 – 1867), wyrok sądu.

Samuraje uznawali seppuku za przywilej, dzięki któremu mogli swobodnie rozporządzać swoim życiem. Poza tym umierając w taki sposób okazywali hart ducha, siłę woli i pogardę dla doczesności. Jama brzuszna jest jednym z najbardziej unerwionych miejsc w ludzkim ciele, dlatego doprowadzenie do końca tak bolesnego obrządku stało się oznaką niepospolitej odwagi i opanowania.

Słowo „seppuku” oznacza „rozciąć brzuch”. Ma ono jednak ukryte znaczenie. Zapis członu „ppuku” (lub fuku) odczytuje się również „hara” (stąd błędna nazwa „harakiri”), co odpowiada znaczeniom: brzuch, dusza, zamiary, tajne myśli. I tu przechodzimy do filozofii zen, która za centralny punkt ludzkiego ciała uważała nie serce lecz jamę brzuszną, a konkretnie miejsce znajdujące się dwa palce pod pępkiem, skąd na cały organizm promieniowała energia życiowa. Japończycy do tej pory traktują brzuch jako wewnętrzne źródło emocjonalnej egzystencji. Seppuku było więc czymś w rodzaju odsłonięcia najszczerszych uczuć i pokazania prawdziwych zamiarów. Według samurajskich pojęć „seppuku jest ostatecznym usprawiedliwieniem się wobec nieba i ludzi”.

Pochodzenie seppuku

W dziejach innych narodów Azji i Syberii rytualne samobójstwa przypominające seppuku i obrzędy rozcinania brzucha były dość często spotykane. Dlatego jest całkiem prawdopodobne, że Japończycy przejęli te zwyczaje i przystosowali do swoich potrzeb.
Należy zaznaczyć, że większość ludów syberyjskich właśnie jamę brzuszną uważała za najważniejszy rejon ciała. Szczególną wagę przywiązywano do pępowiny. To poprzez nią człowiek i zwierzę otrzymują siły witalne od matki, a po jej przecięciu rozpoczyna się samodzielne życie nowo narodzonego. Wierzono, że człowiek jest związany niewidzialną pępowiną z matką Ziemią, dlatego rozcięcie brzucha traktowano jako rytualny obrzęd zakończenia życia i przejścia w inny stan istnienia.

Aborygeni Wysp Japońskich zwani Ajnami stosowali rytualne samobójstwo przez rozcięcie brzucha, zwane „pere”. Prawdopodobnie na początku było ono rodzajem dobrowolnej ofiary. Z badań wynika jednak, że składano w ofierze ludzi, którzy nie szli pod nóż z własnej nieprzymuszonej woli. Najczęściej byli to jeńcy pojmani podczas międzyplemiennych wojen, ludzie chorzy lub starzy. Przypuszczalnie zrzucano ich do morza z rozprutym brzuchem. Z jednej strony tak poważna rana gwarantowała, że ofiara nie ucieknie, z drugiej otworzenie jamy brzusznej pokazywało bóstwu czystość intencji ofiarodawców. Z biegiem czasu ludzi zastąpiono figurkami wyrabianymi z gliny i drewna, które zwane były inau.

W plemieniu Niwchów podczas obrzędu pogrzebowego wykonywano rytuał zwany n’aurk’rand, który polegał na wyskrobaniu kawałkiem krzemienia rysy na brzuchu zmarłego, przygotowanego na stosie do spalenia. W ten sposób uwalniano złego ducha, gnieżdżącego się w tym miejscu i będącego przyczyną zgonu. Podobne działania pojawiały się również u Eskimosów, Koriaków i Aleutów.

Całkiem możliwe, że to właśnie potrzeba wygnania z ciała złego ducha, przyczyny wszelkich dolegliwości albo poświęcenie się w ofierze temu duchowi (dla dobra ogółu) leżało u podstaw działania licznych syberyjskich szamanów. Podczas odprawiania rytuałów zadawali sobie ciosy nożem w brzuch. Okazuje się, że dość często dochodziło do mistyfikacji, ponieważ szamani posługiwali się wypełnionymi krwią kiszkami zwierzęcymi, zmyślnie ukrytymi pod ubraniem lub pasami kory, uwiązanymi przy pasie (w które wbijali ostrze). Czasem wbijali w ciało nóż aż po rękojeść, lecz nie krwawili, co również wydawało się podejrzane niektórym europejskim antropologom, będącym świadkami obrzędów.

Rytuał rozcinania brzucha można tłumaczyć chęcią przebłagania złych duchów poprzez okazanie im swojego wnętrza, a w wypadku ceremonii pogrzebowych dla usunięcia z ciała zmarłego przyczyny choroby poprzez wypuszczenie negatywnych energii z jamy brzusznej. Miało to zapewnić bezpieczeństwo innym członkom rodu w przyszłości, a nieboszczykowi w życiu pozagrobowym.
Wierzenia i obrzędy związane z jamą brzuszną występowały u wielu ludów Azji i na ogół były podobne. Nie wiadomo, czy istniały niezależnie od siebie, czy też były przejmowane przez różne narody dzięki przenikaniu się kultur. Jednak dopiero na gruncie japońskim zwyczaje te nabrały takiego znaczenia i obrosły w tak skomplikowane rytuały.